Pod sa drvenim oblicama i jame različitih funkcija najznačajnija otkrića na vinčanskim lokalitetima Divlje polje i Lađarište

Zahvaljujući obimnim zaštitnim arheološkim iskopavanjima koja su u kratkom roku sprovedena na trasi Moravskog koridora, srpska arheologija napravila je veliki iskorak u sagledavanju do sada malo istraženog perioda ranog srednjeg veka, o čemu smo pisali ranije, i u sagledavanju perioda kasne vinčanske kulture, što je tema ovog teksta.

Zaštitnim iskopavanjima neolitskih naselja Divlje polje u Ratini kod Kraljeva i Lađarište kod Vrnjačke Banje, koja su se našla na trasi koridora, a iz vremena su kasne vinčanske kulture, rukovodio je profesor dr Slaviša Perić, viši naučni saradnik Arheološkog instituta u Beogradu, ekspert za neolit. On ističe da su iskopavanja vršena na velikim površinama, preko 1000 metara kvadratnih i 2000 metara kvadratnih, što je omogućilo sagledavanje, pre svega, organizacije stambenih objekata i drugih objekata u naselju, što ranije, kada su iskopavane male površine, nije bio slučaj.

“Posebno smo na lokalitetu Divlje polje bili u prilici da otkrijemo dvanaest stambenih objekata, dva, tri privredna objekta i nekoliko jama različitih namena, dok su rezultati istraživanja u Lađarištu bili ipak ispod naših očekivanja jer je lokalitet dosta devastiran bespravnim iskopavanjima. Presečen je sa četiri trase seoske kanalizacije i trasom gasovoda, a trasa autoputa je zahvatila ipak samo krajnju periferiju tog lokaliteta,” ističe profesor Perić i dodaje da su ostaci arhitekture na Lađarištu dosta devastirani i razvučeni, ali je ipak pronađeno nekoliko značajnih nadzemnih stambenih objekata na kojima je moguće utvrditi tehniku gradnje i veličinu objekta i pronađeno je nekoliko jama koje su dale izuzetno kvalitetan i brojan arheološki materijal, uglavnom nalaze keramike.

Oba neolitska naselja postojala su u periodu od 4800 godina pre nove ere do 4500 godina pre nove ere, kada se beleži prekid života na njima sve do prvog i drugog veka pre nove ere, odnosno perioda latena, što potvrđuju nalazi keramike i pronađene kamene konstrukcije. Ono po čemu se ova dva naselja razlikuju, kako ističe profesor Perić, su upravo pomenuta organizacija naselja i vrste pokretnih nalaza.

“Na lokalitetu Divlje polje je evidentno da su se njegovi stanovnici intenzivno bavili zemljoradnjom, lovom i ribolovom. Na zemljoradnju ukazuje veliki broj kamenih žrvnjeva, koji su bili skoncentrisani na pojedinim slobodnim prostorima van objekata ali ih je bilo i u samim objektima, a na ribolov veliki broj kamenih tegova koji su korišćeni za mreže. Na Lađarištu je i jedna i druga vrsta nalaza daleko manje zastupljena iako je blizina reke ista. Mada, postoji mogućnost da u tom delu naselja ti nalazi nisu bili skoncentrisani jer smo iskopavali krajnju periferiju lokaliteta,” objašnjava Perić.

On ističe da su naročito značajni ostaci arhitekture na Divljem polju gde je primenjivana jedna posebna tehnika gradnje.

“Ispod poda objekata je bio složen niz drvenih oblica koje su verovatno imale funkciju izolatora, i toplotnog i hidroizolatora, što je specifičnost ovog lokaliteta,” naglašava Perić.

Druga specifičnost su jame koje su pronađene na periferiji, van stambene zone arhitekture, koje po svom sadržaju ukazuju da su bile obredne jame.

“Nešto slično je do sada evidentirano jedino u Bugarskoj, gde profesor Vasil Nikolov to tumači kao ritualno sahranjivanje kuća. U jami smo pronašli uglavnom tragove lepa, odnosno zidova kuća, fragmente keramike i poneku celu posudu. Nema tragova koji upućuju da bi tu mogli da budu grobovi, tako da se pretpostavlja da je jama imala obrednu funkciju,” objašnjava naš sagovornik.

Zanimljive su i jame koje su pronađene na lokalitetu Lađarište. Profesor Perić smatra da su sve te jame imale različite funkcije i da u neolitu često korišćen termin “otpadne jame” treba koristiti oprezno jer nisu sve jame u neolitu otpadne, niti su neolitski stanovnici imali toliko otpada da bi postojala potreba za tolikim brojem otpadnih jama.

“U Lađarištu imamo jednu jamu koja je iz starijeg perioda naselja i koja je očigledno korišćena i za stanovanje, a na drugoj strani lokaliteta, na samoj periferiji prema reci, otkrivena je jama sa dosta keramike koja nema tragove gorenja, što ukazuje na to da su u nju odlagane posude koje su bile u funkciji. U jamama u Divljem polju imamo tragove gorenja i to je još jedna potvrda da su funkcije tih jama bile različite,” ističe profesor Perić.

Na naše nagađanje da je možda u jami u kojoj su posude bile u funkciji odlagana hrana tokom zime, profesor objašnjava da se hrana u neolitu čuvala u pitosima, velikim keramičkim posudama zapremine od 40 do 90 litara koje su ukopavane u zemlju, ili je odlagana u jame koje su bile obložene finim slojem gline, tako da je pomenuta jama verovatno imala neku drugu funkciju. On ističe da sada treba pažljivo razmotriti sve poznate detalje i analizirati kompletne nalaze i kompletnu tehničku dokumentaciju kako bi se formirala jedna osnovana pretpostavka, odnosno jedno argumentovano tumačenje u koje svrhe su neolitski stanovnici koristili različite jame u svojim naseljima.

I dok to pitanje iz neolita polako dobija svoj odgovor, nekoliko važnih pitanja je još uvek bez odgovora. Jedno od njih je zašto su sve kuće iz vremena kasne vinčanske kulture spaljene. Istraživanja su pokazala da su i kuće u Divljem polju i kuće u Lađarištu, kao i na svim drugim kasno vinčanskim lokalitetima na centralnom Balkanu, izgorele.

“Ne radi se o jednom opštem požaru nego su kuće spaljivane jedna po jedna. Šta je razlog za to još uvek ne znamo, ali znamo da se ne radi o opštem požaru jer u uslovima kada su kuće samo dva, tri metra udaljene jedna od druge, a stanje materijala ukazuje da je goreo na temperaturi većoj od hiljadu stepeni Celzijusa, moralo je biti žrtava, a mi nigde nismo pronašli spaljene ostatke nekog od stanovnika naselja. Takođe, nismo pronašli nikakve tragove razaranja, krađe i slično, jer smo u kućama zatekli maltene kompletan inventar koji je korišćen dok je kuća bila u funkciji. Dakle, nisu došli neki osvajači, spalili kuće i ubili stanovnike,” zaključuje Perić.

Još jedno pitanje koje čeka odgovor je šta se zapravo desilo sa vinčanskim stanovništvom, gde su otišli ti ljudi, jer njihova naselja su, za to vreme, imala priličan broj stanovnika, a vrlo je malo otkrivenih grobova.

“Nismo pronašli nekropole, a broj nalaza grobova ni približno ne odgovara broju naselja koja su egzistirala tokom mlađeg kamenog doba. Ono što imamo od podataka do sada jeste da se radi o skeletnom sahranjivanju u zgrčenom položaju na jednom boku koji ukazuje na položaj spavanja ili položaj fetusa u materici majke. Preovlađuju zajedničke grobnice sa više sahranjenih pokojnika. Da li su nekropole bile mnogo dalje od naselja, da li su puštani niz reku, sve su to opcije koje su otvorene, ali ni za jednu nema pouzdanih potvrda,” objašnjava naš sagovornik.

Skeletni ostaci i grobovi nisu pronađeni ni na lokalitetima Divlje polje kod Kraljeva i Lađarište kod Vrnjačke Banje.

Arheološki nalazi u neolitskim naseljima su po pravilu vrlo brojni i tako je i na ova dva pomenuta lokaliteta. Pokretni materijal je trenutno u fazi primarne obrade, a paralelno sa tim radi se i obrada tehničke dokumentacije (kompjuterska obrada skica i fotogrametrijskih snimaka), kao i pranje pokretnih nalaza koje bi trebalo da bude završeno do marta sledeće godine.

“Veliki tim ljudi radi na tome i nadam se da ćemo u 2023. godini imati jednu realnu sliku rezultata istraživanja. U obavezi smo i da uradimo jednu publikaciju koja bi objedinila iskopavanja i na jednom i na drugom lokalitetu,” ističe Perić.

Materijal sa Divljeg Polja biće dopremljen u Narodni muzej u Kraljevu, a sa Lađarišta u Zamak kulture u Vrnjačkoj Banji. S obzirom da se u ovim muzejima čuva i materijal iz prvih iskopavanja koja su vršena osamdesetih godina prošlog veka, kada su oba lokaliteta otkrivena, moguće je napraviti dve velike tematske izložbe, a možda, u saradnji obe ustanove, i jednu zajedničku izložbu, gde bi javnosti bilo predstavljeno pronađeno arheološko blago vinčanske kulture u ovom delu Srbije.